Đứng xem một con gà nòi ăn trong sân nuôi gà vịt, ta thấy nó kiêu căng, tự đắc và tin tưởng nơi cái tài võ thuật được lưu truyền từ đòi cha ông dòng dõi “nhà nòi”. Biểu lộ qua những tiếng túc mái, túc con, những cái đập cánh bồm bộp, những tiếng gáy khi dài khi ngắt, dài để tỏ rằng “ta đây” thừa sức chiến đấu với kẻ thù nào dám bén mảng đến đây so tài cao thấp, lúc thì ngắn ngủi, cộc lốc, tức tối gắt gao biểu hiện sự nóng tính, ngay thẳng, nếu cần “ta đây” sẽ cho một đá, chết không kịp ngáp, “đá song phi” vì nòi ta không biết đá “giò lái” một chân.
Tiếp… ta sẽ thấy, anh chàng thế mà tốt bụng ra phết, chẳng ăn tham bao giò, được hạt ngô hạt lúa chủ cho, miệng luôn luôn kêu gọi vang sân, những tiếng “túc túc” thật giòn giã, để mòi mọc “Này anh này chị, đến đây cùng xơi với tôi nào”. Ôi thôi, mấy chị gà mái, mấy bác gà con, chẳng còn kể gì là ‘lịch sự”, kẻ trên người dưới, túm đến “rũa” lia lịa, để mặc anh chàng nòi, đứng giữa đám đông, cất cao cần cổ, quan sát tứ bề xem kẻ nào “gây rối trị an”.
Thật xứng đáng tay anh chị trong ‘làng dao búa” gà vịt, lại có những lúc nòi ta chậm rãi dùng bữa, chợt có “thằng cu”, “con chị” xám hàng xóm, còn ở truồng chạy đến làm hỗn, nòi chỉ lặng nhìn một cách không mấy bằng lòng và khẽ mỏ vào “cu hỗn” ấy. Chúng ta để ý, cái mỏ ấy giơ cao mà đánh khẽ, tựa hồ như để dọa dẫm, như giáo dục mà thôi!… Tuyệt!.
Nòi thích ăn giun dế, nói chung các loại côn trùng dưới đất, thóc đãi sạch trấu, rau cỏ, ngô, gạo, uống nước mưai..
Nòi rất tinh ranh, nhanh nhẹn. Bạn thử xem, hai gà nòi ra sân đấu, vừa nhảy vào vòng chiến, tùy con, có khi nâng cao cái đầu, để quan sát tứ bề, nhưng cặp mắt như cú vọ không ròi địch thủ. Hắn ta đứng thật ngay thẳng, chân chạm đất, chân kia túm ba ngón, để từ từ nâng lên, từng bước, từng bưốc thầm “thủ thê” chung quanh địch thủ tìm sơ hỏ, cho một đá. Nhiều con khác vẫn tiêp tục cúi đầu fen mổ ăn đưổi đất, nó vò đấy! Từng cử động nhủ mảy may, hành động đó, cốt chò địch thủ “ra chiêu” trưốc xem cao thấp là dường bao. Thế mới biết “Vỏ quýt dày có móng tay nhon”.
Cũng như các loại khác, nòi thích vùi mình trong đống tro, đống cát, ưa gáy buổi sáng, thích cục tác theo gà mái, ý chừng lên tiếng “chia vui” cùng chị gà mái mới đẻ xong kêu la ỏm tỏi hay vỗ cánh cho giãn gân cốt và tô điểm chải chuốt bộ “áo gấm” bằng cách tỉa lông tỉa cánh, thoa dầu thoa mõ, cho mượt lông tốt mã, ra oai với những chị gà mái “lắm mồm”, “chửi chồng như tát nưóc”, nhưng được điểm quý con quý cháu ra phết. Nòi ưa đậu trên cao, cất tiếng gáy và quan sát vùng chiếm đóng.
Nòi rất phong độ, đầy nghị lực về mặt sinh lý, “nghề” của chàng ỉà đánh lừa mấy chị gà mái nhẹ dạ bằng cách gọi đến cho ăn, để rồi thừa cơ, nòi ta hý hoáy, nghịch ngỢm, trèo ngay lên lưng gà mái “tơ lơ mơ” tại chỗ rồi tính sau…
Làm cái công việc bảo tồn nòi giống, nối dõi tông đường không phải ít, mỗi ngày có thể “nhí nhăng” đến mười mấy lần.
Giữa một sân nuôi hỗn độn, đủ loại gầ, tàu, ta, tre, chạ… trong đó có một đôi gà “nòi rặt”, bạn để ý sẽ thấy thường chúng đi đôi với nhau. Tuy đôí khi anh trống tỏ ra thiếu chung thủy, bằng cách ngoại tình lang bang, bạn cũng nên thông cảm, “bà xã” nòi nằm cữ rồi, gà mái ấp.
Những lúc gặp chuyện ngoài ý muốn, sợ hãi, tựa như gặp địch thủ quá to lốn hơn, tài nghệ siêu cường, mà đã có lần nòi được nếm mùi, nay mời lại, hắn ta giơ cánh quạt phe phẩy, ngượng ngùng, tỏ ý “làm quen”. Nhưng nếu lão kia còn quá hung hãn xáp chiến, thì hắn ta liền vắt chân lên cổ, vừa chạy vừa ca bài “choác choác, ta đây gà rót”, xem chẳng phong độ tì nào.
Tóm lại, gà nòi bản tính rất hung hăng, ưa đánh đá, “xịt máu cam”, gan dạ, lỳ lợm, nhớ dai và tốt bụng, trái hẳn với chú gà Tàu, đích thị anh hùng rơm.
“Con gà tất mã vì lông,
Răng đen vì thuốc, ĨTỂỢU nồng vi men”.
về màn lông, người sành điện ưa chơi các màu sau đây: Gà ô, gà điều, gà nhạn, gà xám, gà ngũ sắc, gà bông, gà ó.
“Nhất điều ô, nhi xám khô, ba ề Mở?.
* Thứ nhất là gà ô điều: cỏ màu mặn mà sức khỏe, đã từng thấy thắng nhiều độ tà xưa cho đến nay, lại thêm đẹp mắt hơn cả, màu ô cánh quýt.
* Thứ nhì là gà xám khô: Gà mang một màu xám tro, có vẻ khô khan, bời rời không bóng mưót, gà xám cũng tài ba lắm, khoẻ vô song.
* Thứ ba là gà ô ướt: Màu đen tuyền, bóng láng xanh xanh cánh quýt, gà này ngưòi ta cho rằng lai dòng quạ núi, hung dữ bền bĩ.
* Thử tư là gà ngũ sắc: Cỗ năm màu, đa số gà ngũ sắc thiện nghệ tài ba, hợp vdi nhiều sắc, chẳng kỵ ai.
* Thử năm là gà bông đen nổ trắng: Đôi khi thêm vài sắc nữa, gà này ding tểt, gan dạ nhưng kén nhiều.
* Thử sáu là gà ó: Tửc gà đỏ “mái lại”, gà này dữ dằn nhưng hiếm thấy, thường nếu gặp nó, một là tuyệt vời, hai là bết bát thấy rõ, bỏi thế ngưòi chơi có kẻ thích, kẻ chê.
* Thứ bảy là gà nhạn: Cho thật nhạn, lông trắng mỏ trắng, chân trắng chỉ hồng, nêu có con mắt bạc thì hay lắm, đa số’ võ nghệ sáng sửa, gà nhạn nên chơi cựa dễ dàng hơn.
Còn những loại gà màu khác muôn chơi phải tìm hiểu và lựa cho thật kỹ, thí dụ như gà chuối, mang trong mình một màu sắc tuyệt đẹp, trái lại nước bền bỉ đa số không có và người thường thấy trong nhiều trận so tài, gà chuối thường bị loại ỏ hiệp thứ hai, ba và cũng chẳng thấy gà chuối thắng trận liên tục, kẻ dị đoan thì cho rằng gà chuối “xui”, khi ra trận không gãy cựa thì cũng hư mỏ hoặc nhiều lý do khác…
Nói như vậy không phải gà chuối nào cũng dở, chỉ một số như thế mà thôi. Thưòng thường gà chuổỉ tài ba lắm, nhưng cũng khó thắng độ, ở đây nói về gà chuối có sắc ô tuyền, mã và lông cổ chuối.
Còn về gà cú, nhìn chung thấy thì cũng dữ lắm, nhưng ngưòi ta lại có câu:
“Chim hoa gà cú chớ chơi,
Những người lông bụng chớ chơi bạn cùng.”
Và tuyệt nhiên không thấy ai sử dụng gà cú ra trận mạc bao giò, bỏi con gà cú đã thuộc dòng “bán độ”, lý ra thắng, mà cuối cùng lại chuốc thất bại vào thân. Ngưòi xưa đã nghiệm rất nhiều trận như thế.Phải chăng câu ca dao trên ám chỉ lông bụng là tiểu nhân, phản thầy phản bạn. Đồng thòi lại thấy gà cú cùng một sách với kẻ tiểu nhân, bèn loại gà cú ra khỏi bậc anh hùng?
Gà nhạn chân chì, xanh, cũng chẳng mấy ai chơi, anh này thường tài lắm, đa số thua trận.
Trái lại gà ô đôi chân trắng có “quý tướng”, gà này rất hiếm, bỏi thế mối có câu:
“Gà ô chân trắng mẹ mắng cũng mua,
Gà trắng chân chì thì chơi chi giống ấyP’.